Περί βίου λιτού

Και τώρα που η κυβέρνηση ‘εθνικής σωτηρίας’ κατάφερε το ‘ακατόρθωτο’, δηλαδή την παράταση της ‘δανειακής σύμβασης’, μπορούμε να εστιάσουμε στην έννοια του λιτού βίου, αυτού που θα συνοδεύσει τον ‘θρίαμβο’ της ‘κατάργησης’ της λιτότητας. Ας δούμε πώς αυτή η αρχή του λιτού βίου, έχει αρχίσει να προωθείται, πριν από τον κ. Βαρουφάκη, από τους διανοουμένους της ‘αριστεράς’ και των ‘αμεσοδημοκρατικών κινημάτων’. Θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τη σχέση του ‘λιτού βίου’ με την έννοια της ‘αποανάπτυξης’, η οποία προωθεί μια ιδεαλιστική και αντι-μαρξιστική αντιμετώπιση της κρίσης, εστιάζοντας στις σχέσεις κατανάλωσης, και ως εκ τούτου συσκοτίζει τον καθοριστικό ρόλο των σχέσεων παραγωγής, και μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματικό ιδεολογικό στήριγμα της (καπιταλιστικότατης) ‘ανάπτυξης’ που μας περιμένει..

Κατ’ αρχάς, ο λιτός βίος αποτέλεσε μία από τις πρώτες αρχές που εξήγγειλε η ‘κυβέρνηση αριστεράς’. Κατά την τελετή παράδοσης του υπουργείου Οικονομικών ο κ. Βαρουφάκης είχε πει ‘είμαστε κατά των πολιτικών λιτότητας αλλά υπέρ του λιτού βίου’, τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι ‘οι έλληνες δημιουργούσαν όταν δεν έκαναν σπατάλες, δεν είχαν φορτωμένες πιστωτικές κάρτες και επένδυαν τις οικονομίες τους για να σπουδάσουν τα παιδιά τους’. Κατάργηση της λιτότητας, λοιπόν, αλλά με λιτό βίο. Ανάπτυξη με λιτό βίο. Αυτές ήταν οι βασικές αρχές των προγραμματικών δηλώσεων του.

Τι σημαίνει, όμως, ‘τέλος της λιτότητας και επιστροφή στην ανάπτυξη σε συνδυασμό με λιτό βίο’; Όσον αφορά το πρώτο σκέλος της επιστροφής στην ανάπτυξη, οφείλουμε να έχουμε υπόψη ότι αυτή τη στιγμή ενάντια στην πολιτική της λιτότητας μιλάνε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ο ΟΟΣΑ, αλλά και η Παγκόσμια Τράπεζα, δηλαδή όλοι οι διεθνείς καπιταλιστικοί οργανισμοί. Παρά τις αντιπαραθέσεις μεταξύ όλων των παραπάνω, οι οποίες βασίζονται σε πραγματικές αντιφάσεις της καπιταλιστικής οικονομίας, ο κοινός στόχος δεν μπορεί να κρυφτεί: η ανάπτυξη θα γίνει για λογαριασμό του κεφαλαίου. Και οποιαδήποτε ανάπτυξη θα στηριχτεί σε νέες ‘αναδιαρθρώσεις’ για την αύξηση του ποσοστού κέρδους των επιχειρήσεων, που σημαίνει παραπέρα μείωση της τιμής της εργατικής δύναμης, παραπέρα απελευθέρωση της αγοράς εργασίας, δηλαδή κατάργηση κάθε προστασίας των εργαζομένων, και νέα αντεργατικά μέτρα. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ερμηνευθούν και τα νέα αντεργατικά μέτρα που έλαβε η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Γαλλίας, αλλά και η δέσμευση της ‘ανανεωτικής μας αριστεράς’ να απόσχει ‘από οποιαδήποτε κατάργηση των μέτρων και από μονομερείς αλλαγές στις πολιτικές και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που θα επηρέαζαν αρνητικά τους δημοσιονομικούς στόχους’.

Ας περάσουμε τώρα στην έννοια του λιτού βίου. Και ας δούμε ένα απόσπασμα από συνέντευξη που έδωσε προεκλογικά ο επικεφαλής του ψηφοδελτίου επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ, πανεπιστημιακός κ. Τσουκαλάς, στην ‘Εφημερίδα των Συντακτών’. Για τον κ. Τσουκαλά, λοιπόν, ‘ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια στηρίζεται στην πίεση πάνω στους ανθρώπους να καταναλώνουν ολοένα και περισσότερο και μάλιστα περισσότερο απ' ότι μπορούν’. Στην υπερκατανάλωση, δηλαδή, στηρίζεται για τον κ. Τσουκαλά ‘το σύστημα της πίστωσης, της ανάπτυξης και του χρέους’.

Δεν ξέρω πώς μπορούμε να γλυτώσουμε απ’ αυτό. Όμως η ικανοποίηση των αναγκών αναφέρεται σε ανάγκες που θα μπορούσαν να συρρικνωθούν πολύ εύκολα. Για παράδειγμα, γιατί θα ήταν κακό να απαγορεύονται τα ιδιωτικά αυτοκίνητα άνω των 1000 κυβικών. Δεν βλέπω γιατί θα πρέπει να κολακεύει κανείς τις καταναλωτικές επιλογές όλων, βάζοντάς τους μέσα σ' ένα διαβολικό κύκλο καταναλωτικού ανταγωνισμού και συμβολικής μίμησης πραγμάτων τα οποία είναι καταστροφικά για τους ίδιους, για την κοινωνία, για τον κόσμο.

Στο παραπάνω απόσπασμα είναι φανερή η σύγκλιση απόψεων του κ. Τσουκαλά με αυτές του κ. Βαρουφάκη, σχετικά με την κυρίαρχη θέση του προβλήματος της υπερκατανάλωσης ανάμεσα στις αιτίες της κρίσης. Ακόμα και η επιλογή του παραδείγματος των ιδιωτικών αυτοκινήτων είναι η ίδια. Στη συνέχεια της συνέντευξης ακολουθεί η ερώτηση περί του ‘τι μπορεί να αντικαταστήσει το ‘μεταπολεμικό δημοκρατικό αναπτυξιακό συμβόλαιο’, δημιουργώντας μια νέα πολιτική και κοινωνική συναίνεση’. Αντιπαρερχόμαστε την εμμονή στην νέα πολιτική και κοινωνική συναίνεση -που υποθάλπει τον στόχο της ταξικής συνεργασίας- και εστιάζουμε στο δεύτερο μέρος της ερώτησης του δημοσιογράφου της Εφ.Συν. ο οποίος αναζητά ‘μια νέα πολιτική και κοινωνική συναίνεση’ ‘μακριά από την παραγωγικίστικη και αναπτυξιολάγνα προσέγγιση που μοιράζονταν τόσο η καπιταλιστική Δύση όσο και ο πρώην υπαρκτός σοσιαλισμός’. Η απάντηση του κ. Τσουκαλά είναι διαφωτιστική σχετικά με το περιεχόμενο της έννοιας του λιτού βίου, της νέας αυτής προσέγγισης.

Και η Δύση και ο υπαρκτός σοσιαλισμός στηρίζονταν τελικά στο ίδιο αίτημα. Στη φετιχοποίηση της αύξησης των παραγωγικών δυνάμεων με πλήρη αδιαφορία και υποτίμηση του προβλήματος των παραγωγικών σχέσεων. Για να το πούμε διαφορετικά, μαθαίνετε να καταναλώνετε περισσότερα και αδιαφορείτε για το τι συνέπειες φέρνει αυτή η κατανάλωση στη σχέση μεταξύ σας. Αυτό ίσχυε και στη Σοβιετική Ένωση και ακόμα περισσότερο στην καπιταλιστική Δύση.

Ο κ. Τσουκαλάς στο παραπάνω απόσπασμα ουσιαστικά χρεώνει στην μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση αδιαφορία για το πρόβλημα των παραγωγικών σχέσεων, κατηγορώντας παράλληλα τις χώρες όπου ξεκίνησε η διαδικασία σοσιαλιστικής οικοδόμησης για ‘φετιχοποίηση της αύξησης των παραγωγικών δυνάμεων’ και έμφαση στην υπερκατανάλωση. Η κατηγορία αυτή αποτελεί διαστρέβλωση και στοχεύει στη στοχεύει της βασικής θέσης του μαρξισμού-λενινισμού περί του κεντρικού ρόλου που παίζει η αντίφαση μεταξύ σχέσεων παραγωγής και παραγωγικών δυνάμεων -η οποία κινεί την ιστορία όπως αυτή μεταφράζεται στην πάλη των τάξεων.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση της ιστορικής εξέλιξης, είναι η αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που εμποδίζει την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό συμβαίνει διότι η παραγωγή, οργανωμένη με βάση τις καπιταλιστικές σχέσεις εκμετάλλευσης, γίνεται με βάση το κέρδος των καπιταλιστών και όχι την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων με στόχο την ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών, των αναγκών δηλαδή όλης της κοινωνίας, σε ανώτερο βαθμό και υψηλότερο επίπεδο. Σύμφωνα με την μαρξιστική-λενινιστική ανάλυση της καπιταλιστικής κοινωνίας και της εξέλιξης της ιστορίας είναι καθοριστικό να απαλλαγούμε από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, ούτως ώστε να απελευθερωθούν δυνατότητες που εμποδίζονται σε αυτό το επίπεδο ανάπτυξης. Οι σχέσεις εκμετάλλευσης, δηλαδή η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, είναι το πρώτο ζητούμενο που πρέπει να εξαλειφθεί και η απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών σε υψηλότερο επίπεδο.

Ας δούμε, όμως, με ποιον τρόπο η νέα προσέγγιση του κ. Τσουκαλά -που δεν είναι ‘παραγωγικίστικη και αναπτυξιολάγνα’- αντιμετωπίζει το πρόβλημα των παραγωγικών σχέσεων. Η νέα αυτή προσέγγιση, η αρχή του ‘λιτού βίου’ ή της ‘λιτής αφθονίας’ κατά τον Σερζ Λατούς, εστιάζοντας στις σχέσεις κατανάλωσης και επιμένοντας ότι η υπερκατανάλωση είναι αυτή που στηρίζει το καπιταλιστικό σύστημα, ουσιαστικά καταλήγει να συσκοτίζει τον ρόλο των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων και την επιτακτική ανάγκη της ανατροπής τους, προτάσσοντας την ‘αναγκαιότητα να επαναπροσδιορίσουμε τη συλλογικότητά μας’. Η υλιστική ανάλυση των αντιφάσεων της καπιταλιστικής κοινωνίας και η αναγκαιότητα της ανατροπής του καπιταλισμού πάνε περίπατο, και αυτό που τις αντικαθιστά είναι μια ιδεαλιστική ανάλυση περί υπερ-κατανάλωσης συνοδευόμενη από ένα ιδεαλιστικό πρόταγμα ‘περί αποαποικιοποίησης του φαντασιακού’. Οι καστοριαδικοί ανανεωτικοί θιασώτες του ‘λιτού βίου’ και της ‘αποανάπτυξης’, αφού εστιάσουν στις σχέσεις κατανάλωσης τις οποίες εξετάζουνε με καθαρά ιδεαλιστικό τρόπο, μας προτρέπουν να μάθουμε να ελέγχουμε το φαντασιακό των αναγκών μας, γιατί δε χρειαζόμαστε τόσα όσα καταναλώνουμε.

Η ιδεαλιστική αυτή προσέγγιση και η αναφορά στον Καστοριάδη μόνο τυχαίες δεν είναι. Αξίζει τον κόπο να αναφερθούμε εν προκειμένω στις αντι-μαρξιστικές και αποπροσανατολιστικές για το εργατικό κίνημα απόψεις του κ. Σερζ Λατούς, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου του Παρισίου, ο οποίος είχε προσκληθεί στην Ελλάδα από ‘κινήσεις εναλλακτικής κοινωνικής και οικολογικής προσέγγισης’. Σε συνέντευξη του στην ‘Καθημερινή’ ο κ. Λατούς είχε αναφέρει ότι:

Το ποτάμι της κατανάλωσης ξεχείλισε, πλημμύρισε τα πάντα και τώρα αφήνει τον βάλτο της ύφεσης. Αφού οι κοινωνίες αρρώστησαν από υπερβολική ανάπτυξη της οικονομίας, τώρα ‘σβήνουν’ από το σκάσιμο της φούσκας. Μήπως ήρθε η ώρα να σκεφτούμε την προοπτική της αποανάπτυξης;

Σύμφωνα με τον κ. Λατούς η κρίση είναι ‘κρίση της κοινωνίας της κατανάλωσης’. ‘Σήμερα τίθεται το δίλημμα αποανάπτυξη ή βαρβαρότητα’. Η ‘αποανάπτυξη’ και ο ‘λιτός βίος’ αντιπαρατίθενται όχι μόνο στην καπιταλιστική βαρβαρότητα, αλλά και στον μαρξισμό, στον οποίο ο κ. Λατούς ασκεί κριτική, γιατί ‘έχει πέσει στην παγίδα του παραγωγισμού’. Είναι εμφανές ότι οι ιδέες του κ. Τσουκαλά και ο ‘λιτός βίος’ του κ. Βαρουφάκη έχουν ιδεολογική συγγένεια με αυτή την αποπροσανατολιστική έννοια της ‘αποανάπτυξης’ του κ. Λατούς. Ποια είναι η ιδεαλιστική προσέγγιση στα αίτια της κρίσης για τον κ. Λατούς;

Το ζητούμενο σήμερα δεν είναι να κατέχουμε περισσότερα, αλλά να κατακτήσουμε το ευ ζην, όχι μέσω της κατανάλωσης, αλλά μέσω κοινωνικών δικτύων υποστήριξης και κάλυψης των κοινωνικών αναγκών. […] Πρέπει να απελευθερώσουμε το φαντασιακό μας από την αποικιοκρατία της οικονομίας, όπως τόνιζε και ο Κορνήλιος Καστοριάδης[1].

Συσκοτίζουμε, δηλαδή, τον καθοριστικό ρόλο των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στην αναπαραγωγή της κρίσης, της μιζέριας και της εκμετάλλευσης, καθώς και το αναγκαίο αίτημα της ανατροπής τους, και τα αντικαθιστούμε με ατομικιστικά ιδεαλιστικά ‘προτάγματα’ περί ‘αποαποικιοποίησης του φαντασιακού’ των αναγκών μας και μείωσης των απαιτήσεων.

Είναι φανερό πόσο ακίνδυνη είναι η παραπάνω ανάλυση για την άρχουσα τάξη και τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, και πόσο ταιριαστή είναι με την κυβερνητική αρχή της ‘κατάργησης της λιτότητας με λιτό βίο’. Όπως επίσης είναι φανερό ότι πρέπει να γίνει συνείδηση ότι είναι διαφορετικές οι ανάγκες των μονοπωλίων και διαφορετικές οι ανάγκες του λαού. Και αρχές και προτάγματα όπως ο ‘λιτός βίος’ και η ‘αποανάπτυξη’, αποπροσανατολίζοντας τον λαό από τις πραγματικές του ανάγκες και τον μοναδικό δρόμο για να τις ικανοποιήσει, εξυπηρετούν τις πρώτες και όχι τις τελευταίες. Η ‘κατάργηση της λιτότητας’ σημαίνει χρήμα για ενίσχυση του κεφαλαίου. Είναι μια πολιτική που προσδοκά να φέρει κέρδη στους επιχειρηματικούς ομίλους και καπιταλιστική ανάκαμψη και, ταυτόχρονα, μπαλώματα στην ακραία φτώχεια και εξαθλίωση.

Χέρι χέρι με την καπιταλιστική ανάπτυξη και την κατάργηση της λιτότητας πηγαίνει και αυτό το καινούριο ιδεολόγημα της ‘αποανάπτυξης’ και του ‘λιτού βίου’, που στόχο έχει να αποπροσανατολίσει την εργατική τάξη και τα άλλα φτωχά λαϊκά στρώματα από τις αληθινές τους ανάγκες -που απαιτούν κάλυψη όλων των απωλειών της περιόδου της κρίσης, κατάργηση όλων των αντεργατικών-αντιλαϊκών νόμων- αλλά και από την αμεσότητα της ανατροπής των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και της οργάνωσης της σοσιαλιστικής παραγωγής στη βάση της κάλυψης των κοινωνικών αναγκών σε όλο και πιο υψηλό επίπεδο. Και η ικανοποίηση των αναγκών αυτών απαιτεί τη συγκρότηση της Λαϊκής Συμμαχίας και τη λαϊκή δράση κόντρα στην ΕΕ, στα μονοπώλια, στο κεφάλαιο.

Όχι στη μείωση των αναγκών που πάει χέρι χέρι με την καπιταλιστική ανάπτυξη, αλλά ρήξη με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής με στόχο την ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών σε ανώτερο ποιοτικά επίπεδο.

---

[1] Λατούς: ‘Πώς όμως μπορούμε να μεταβούμε σε αυτή την άλλη κοινωνική πραγματικότητα; Με τη μέθοδο των οκτώ R: Επαναξιολόγηση (re-evaluation), επανεννοιολόγηση (re-conceptualization), αναδόμηση (re-structure), αναδιανομή (re-distribution), επανατοπικοποίηση (re-localization), μείωση (reduction), επαναχρησιμοποίηση (re-utilization), ανακύκλωση (recycling).’