Η "ευμάρεια" ως σύμπτωμα της κρίσης του καπιταλισμού (1ο Μέρος)

Μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους το κεφάλαιο βρέθηκε ταυτόχρονα ενδυναμωμένο με όρους συσσώρευσης, αλλά και σαφώς αποδυναμωμένο με όρους οικονομικής ανάπτυξης και συσχετισμού δυνάμεων. Από την μια η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και σε μια σειρά άλλων χωρών, καθώς και τα ισχυρά κομμουνιστικά κόμματα και εργατικά συνδικάτα στις καπιταλιστικές χώρες έθεταν όρια στην δυνατότητα εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης. Από την άλλη προμηνυόταν μακροχρόνια ύφεση ως αποτέλεσμα της κρίσης υπερπαραγωγής και υπερσυσσώρευσης. Η αδυναμία υπέρβασης αυτής της κατάστασης με ευνοϊκούς για το κεφάλαιο όρους οφειλόταν αφενός στην δύναμη του εργατικού κινήματος και την «κομμουνιστική απειλή» και αφετέρου στην αδυναμία του συστήματος να επαναστατικοποιήσει τον τρόπο παραγωγής μέσω της εισαγωγής σημαντικών τεχνολογικών καινοτομιών που θα προκαλούσε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και συνεπώς μείωση του κόστους εργασίας. Επιπλέον η παγκόσμια αγορά όχι μόνο δεν επεκτεινόταν (όπως σταθερά συνέβαινε μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα), αλλά αντιθέτως συρρικνωνόταν λόγω των σοσιαλιστικών επαναστάσεων.

Απέναντι σε αυτήν την κατάσταση το κεφάλαιο ανέπτυξε μια πολύπλευρη και πολυεπίπεδη στρατηγική. Σε επίπεδο υψηλής οργάνωσης, δηλαδή κρατικής πολιτικής, παρατηρείται αφενός η ένταση των άμεσων ή έμμεσων ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων με σκοπό την διατήρηση και εξασφάλιση αγορών και φυσικών πόρων μέσα από την υπονόμευση των σοσιαλιστικών κρατών ή την παρεμπόδιση σοσιαλιστικών επαναστάσεων και αφετέρου την όλο και μεγαλύτερη και συστηματική εφαρμογή πολιτικών κρατικομονοπωλιακού χαρακτήρα, με την διπλή κατεύθυνση της άμεσης ενίσχυσης του κεφαλαίου μέσω κρατικών επενδύσεων σε έργα υποδομής και επιχορηγήσεων ή κρατικοποιήσεων με χαρακτήρα «διάσωσης», καθώς και της «κεϋνσιανής», σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής με σκοπό την ενίσχυση της εσωτερικής αγοράς, αλλά και την αποτροπή ανάπτυξης και όξυνσης των εργατικών και λαϊκών αγώνων.

Οι σημαντικότερες μερίδες του κεφαλαίου προχώρησαν ωστόσο αναγκαστικά και σε κάποιες άλλες προσαρμογές, που δεν αποτελούσαν απαραιτήτως συνειδητή συνολική πολιτική της αστικής τάξης, αλλά που επιβλήθηκαν από τις συνθήκες. Ο ανταγωνισμός σε συνδυασμό με την αδυναμία μείωσης του εργατικού κόστους ώθησε το κεφάλαιο να τοποθετήσει μεγάλο μέρος του σε δραστηριότητες οι οποίες δεν ήταν άμεσα παραγωγικές για το ίδιο, που δεν συνέβαλαν δηλαδή στην αύξηση της παραγώμενης υπεραξίας, αλλά στην αναπαραγωγή των όρων της καπιταλιστικής παραγωγής, καθώς και στην πραγμάτωση της παραγώμενης υπεραξίας εις βάρος των ανταγωνιστικών παραγωγών, μέσα σε μια συρρικνωμένη και συρρικνούμενη αγορά.

Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να κατανεμηθούν σε κυρίως δυο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη αφορά τον χρηματοπιστωτικό τομέα, η διόγκωση του οποίου, δηλαδή η μετακίνηση κεφαλαίου προς την ανάπτυξή του, εξυπηρετούσε αφενός την κεφαλαιακή επάρκεια των επιχειρήσεων μέσω εύκολου δανεισμού ή την διεύρυνση του μετοχικού κεφαλαίου και αφετέρου μέσω του δημόσιου και ιδιωτικού δανεισμού την κερδοφορία του τραπεζικού κεφαλαίου και αύξηση της κατανάλωσης στις πλάτες φυσικά των οικονομικών του κράτους και του οικογενειακού εισοδήματος. Αυτό οδήγησε τελικά και στην επικράτηση μεγάλων ομίλων που είχαν την δυνατότητα να διαθέσουν τεράστια συσσωρευμένα κεφάλαια.

Η άλλη κατηγορία είχε την κατεύθυνση τοποθέτησης κεφαλαίων σε κλάδους που με άμεσο ή έμμεσο τρόπο θα συνέβαλαν, όπως αναφέραμε, στην πραγμάτωση της παραγόμενης αξίας. Τεράστια κεφάλαιο εισέρρευσαν συνεπώς σε μη άμεσα παραγωγικούς για το κεφάλαιο κλάδους όπως της διαφήμισης, του θεάματος, του τουρισμού, αλλά και της τέχνης, του σχεδιασμού, της εκπαίδευσης, της επιστήμης. Για καθέναν από αυτούς τους κλάδους οι άμεσοι σκοποί μπορεί να διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό, αλλά ο γενικότερος προσανατολισμός ήταν ο ίδιος. Ο ανταγωνισμός γινόταν με γνώμονα την κυκλοφορία και όχι την παραγωγή, καθώς τα χέρια των καπιταλιστών ήταν σε μεγάλο βαθμό δεμένα. Φυσικά αυτή η «δαπάνη» προϋπέθετε μια ήδη μεγάλη συσσώρευση κεφαλαίου. Για το κεφάλαιο όμως αυτή η «δαπάνη» απέρρεε από μια ανάγκη επιβίωσης, καθώς έπρεπε να διατηρηθεί σε καιρό συρρίκνωσης της αγοράς ένα ποσοστό κέρδους, ακόμα και με κόστος την απώλεια μεγάλουν μέρους του συσσωρευμένου κεφαλαίου και την αύξηση του χρέους. Τα αποθέματα ήταν ωστόσο μεγάλα, κυρίως χάρη στα υπερκέρδη των μονοπωλίων που προέκυψαν από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, αλλά και στην διευκόλυνση του δανεισμού και την γενικότερη ροή χρήματος με διάφορους τρόπους (βλ. μεταξύ άλλων «Σχέδιο Μάρσαλ»).

Πέρα όμως από τα άμεσα αποτελέσματα, που είχε αυτή η στρατηγική για το κεφάλαιο, προέκυψε και το μάλλον «ανέλπιστο» (υπό την έννοια του μη προσχεδιασμένου) αποτέλεσμα της άνθησης μιας σειράς κλάδων που δημιουργήθηκαν (ή διογκώθηκαν) από αυτήν την μεταφορά κεφαλαίων. Αυτό με την σειρά του δημιούργησε μια σειρά νέων θέσεων εργασίας που απαιτούσαν σε μεγάλο βαθμό ένα υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης και δεξιοτήτων, αρκετά διαφορετικό από αυτό της «παραδοσιακής» μισθωτής εργασίας. Αυτό αποτέλεσε την βάση για την ανάπτυξη μιας νέας κοινωνικής μερίδας, η οποία σε μεγάλο βαθμό (τουλάχιστον με τα μέχρι τότε κριτήρια) μπορούσε να χαρακτηριστεί μικροαστική[1]. Το ανέλπιστο αποτέλεσμα ήταν η διεύρυνση της μέσης αγοραστικής δύναμης του πληθυσμού, κάτι που αναζωογόνησε (όπως θα δούμε βέβαια στην συνέχεια, επιφανειακά) και την αγορά εμπορευμάτων και κατά συνέπεια τους άμεσα παραγωγικούς κλάδους.

Αυτή η εξέλιξη από την μία ενίσχυσε την θέση των μονοπωλιακών ομίλων, επέτρεψε όμως από την άλλη και την επιβίωση άλλων πιο αδύναμων κεφαλαίων, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι στους νέους κλάδους δεν είχε ακόμα προχώρησε σε τόσο μεγάλο ποσοστό η διαδικασία συγκέντρωσης και μονοπώλησής τους. Επίσης η φύση του «νέου μοντέλου» επέτρεπε στο μεγάλο κεφάλαιο να αντλεί κέρδη έμμεσα μέσα από τον δανεισμό, αλλά και την κατοχή μετοχικών μεριδίων χωρίς να εμπλέκεται δηλαδή άμεσα στις διαδικασίες.

Παράλληλα συντελέστηκε όμως και ένα τρίτο κύμα διεθνοποίησης του καπιταλισμού, καθώς δεν υπήρχαν περιθώρια να μείνει και τελείως στάσιμος ο τομέας της παραγωγής. Μετά την διεθνοποίηση της εμπορευματικής ανταλλαγής και την διεθνοποίηση της κίνησης κεφαλαίων, ακολούθησε σε μεγάλη πλέον κλίμακα η διεθνοποίηση της ίδιας της παραγωγικής διαδικασίας. Σε αναζήτηση χαμηλότερου εργατικού κόστους, αλλά και γενικότερα ευνοϊκότερων για την κεφαλαιοκρατική παραγωγή συνθηκών, τα μονοπώλια άρχισαν να μεταφέρουν (μαζικά πλέον) την παραγωγή σε χώρες, που μέχρι πρότινος είχαν καθαρά αποικιακό ή ημιαποικιοκρατικό χαρακτήρα στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα, όχι μόνο με όρους υποτέλειας, αλλά και ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων[2]. Βέβαια και αυτή η διαδικασία δεν μπορούσε να εξελιχθεί χωρίς τριβές λόγω της ανάπτυξης των αντιαποικιακών και αντιιμπεριαλιστικών κινημάτων στις χώρες αυτές, τα οποία στηρίζονταν και από την Σοβιετική Ένωση. Όπου όμως το κεφάλαιο κατόρθωνε να δημιουργήσει τις κατάλληλες πολιτικές προϋποθέσεις προχωρούσε σε μετακίνηση κεφαλαίων και παραγωγής[3].

Αποτέλεσμα ήταν η λεγόμενη «αποβιομηχάνιση» μεγάλου μέρους των ιμπεριαλιστικών κρατών, η οποία ωστόσο μόνο σχετική μπορεί να θεωρηθεί, καθώς σε καμιά περίπτωση δεν οδήγησε ούτε σε εξαφάνιση της βιομηχανίας ούτε σε εξαφάνιση της εργατικής τάξης στις χώρες αυτές. Ωστόσο παρατηρείται σαφώς μια αναδιάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας, με αποτελέσματα και στη κατάσταση της εργατικής τάξης, αλλά και του υπόλοιπου πληθυσμού.

Δεν είναι εδώ ο χώρος προκειμένου να αναλύσουμε τις ψευδαισθήσεις που συνόδευσαν αυτές τις αντιφατικές εξελίξεις και που συνεχίζουν να υφίστανται. Αυτό που στην συνέχεια θα προσπαθήσουμε να δείξουμε είναι η αντιφατικότητα αυτής της υλικής βάσης, η οποία δεν έπαψε ούτε στιγμή να αναπαράγει την καταστροφική δύναμη του καπιταλισμού στο ανώτερο, μονοπωλιακό-ιμπεριαλιστικό του στάδιο, την οποία βιώνουμε σήμερα και θα βιώσουμε ακόμα πιο έντονα τις επόμενες δεκαετίες. Σημαντικό είναι ότι η κατάσταση αυτή, που ερμηνεύθηκε συχνά είτε ως "τέλος των οικονομικών κρίσεων" είτε ως δείγμα "υγείας" ή "νεότητας" του καπιταλισμού, ήταν στην πραγματικότητα απότοκο της κρίσης του καπιταλισμού και της όλο και πιο βαθιάς του σήψης.

---

[1] Για να προφτάσουμε τυχόν παρεξηγήσεις, όπως θα δείξουμε στην συνέχεια, αυτά τα στρώματα ήταν στην πραγματικότητα ταξικά μεικτά. Σήμερα γίνεται σαφές ότι η μισθωτή εργασία κυριαρχεί σε συντριπτικό βαθμό σε όλους αυτούς τους κλάδους που πριν κάποιες δεκαετίες άφηναν μεγάλα περιθώρια αυτοαπασχόλησης ή τοποθέτησης μικρών κεφαλαίων.

[2] Αυτή η διαδικασία διεθνοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας ίσως είναι και το κλειδί στην κατανόηση της σημερινής δομής του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος, στο οποίο δεν παρατηρείται πλέον η «κλασσική» δομή «μιας χούφτας χωρών», αλλά αυτή της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας. Αυτή η εξέλιξη κατέστη δυνατή μέσα από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων χωρών, που διατηρούσαν μέχρι πρότινος σε μεγάλο βαθμό στοιχεία προηγούμενων τρόπων παραγωγής και εξυπηρετούσαν τους μονοπωλιακούς ομίλους κυρίως ως παροχείς φυσικών πόρων και πρωτογενών αγροτικών προϊόντων, καθώς και ως στρατιωτικές βάσεις γεωστρατηγικής σημασίας. Σήμερα η εικόνα είναι τόσο διαφορετική, γιατί δεν υπάρχει σχεδόν κράτος στον κόσμο χωρίς κάποια συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής. Αυτό έχει ως συνέπεια να υφίστανται οι βασικές υλικές συνθήκες για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε όλα αυτά τα κράτη. Το ζήτημα αυτό θα το επεξεργαστώ όμως σε άλλη ανάρτηση.

[3] Το φαινόμενο ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο μετά την νίκη της αντεπανάστασης στην ΕΣΣΔ.